W bliskości Boga
- Jak żyć liturgią?
Autor zachęca nas przede wszystkim do posłuszeństwa największemu autorytetowi, jakim jest Kościół, który niezmiennie od Soboru Watykańskiego II promuje liturgię jako źródło i szczyt chrześcijańskiego życia. Wzywa do poznawania i dojrzałego uczestnictwa w misterium zbawienia, gdyż wielu ochrzczonych żyje tak, jakby Chrystus nie istniał; powtarza się gesty i znaki związane z wiarą, zwłaszcza w praktykach religijnych, ale nie odpowiada im rzeczywista akceptacja treści wiary i przylgnięcie do Osoby Jezusa.
Kroczenie wyznaczoną przez Chrystusa drogą życia polega między innymi na kierowaniu się troską o coraz dokładniejsze rozumienie przeżywanej liturgii. Uczestniczyć w niej świadomie znaczy znać dokonywane misteria, a brać w nich czynny udział to przeżywać je jako osobiste spotkanie z Chrystusem. Podążanie drogą wskazaną na kartach tej książki z pewnością pozwoli obronić się przed takimi pokusami, jak uleganie rutynie w przeżywaniu Mszy św., czy pojmowanie liturgii jako przypadkowego zbioru bardziej lub mniej pobożnych czynności.
Autor zachęca nas przede wszystkim do posłuszeństwa największemu autorytetowi, jakim jest Kościół, który niezmiennie od Soboru Watykańskiego II promuje liturgię jako źródło i szczyt chrześcijańskiego życia. Wzywa do poznawania i dojrzałego uczestnictwa w misterium zbawienia, gdyż wielu ochrzczonych żyje tak, jakby Chrystus nie istniał; powtarza się gesty i znaki związane z wiarą, zwłaszcza w praktykach religijnych, ale nie odpowiada im rzeczywista akceptacja treści wiary i przylgnięcie do Osoby Jezusa.
1. Zrozumieć, czym jest duchowość
liturgiczna
Duchowość liturgiczną chrześcijan stanowią ich
doświadczenia i przeżycia miłości Trójcy Świętej. Jest „udziałem wspólnoty
wierzących w Boga w stwórczej i przekształcającej miłości Bożej w stosunku do
świata; udziałem w łasce Pana, którą «szczodrze wylał w postaci wszelkiej
mądrości i rozumienia przez to, że nam objawił tajemnicę swej woli według swego
postanowienia, które przedtem w Nim powziął dla dokonania pełni czasów» (Ef 1,
9-10). W sercu tej duchowości znajduje się Misterium Paschalne Chrystusa”
.
Duchowość liturgiczną stanowi realizowanie przez chrześcijanina
pragnienia kierowania się na co dzień zasadami, o których mówi liturgia, oraz
czerpania zawartych w niej łask Bożych. Oczywiście – zaznaczyć trzeba wyraźnie –
duchowość tę stanowi kierowanie się treściami świętych celebracji i zawartymi w
nich darami Bożymi nie tylko podczas sprawowania liturgii, lecz także w każdej
sytuacji życia. Taka postawa sprawia, że wszystko, co wypełnia życie takiego
chrześcijanina, wynika z liturgii – jako ze źródła, i do niej zmierza – jak do
szczytu (za pomocą obrazu szczytu i źródła zilustrował liturgię Sobór Watykański
II: „szczyt, do którego zmierza działalność Kościoła i źródło, z którego wypływa
cała jego moc” . Duchowość liturgiczną wyraża zatem dynamiczna jedność wiary i
jej urzeczywistnianie w życiu przez ludzi żyjących w określonych warunkach. To
styl życia religijnego, stanowiący praktyczny sposób realizowania ideału
chrześcijańskiego, o jakim mowa w świętych obrzędach liturgicznych. To zgodność
między celebracją i codziennym życiem, w których wierni mają jednoczyć się ze
zbawczymi tajemnicami naszego Pana – Jezusa Chrystusa.
Duchowość, o jakiej
mowa, oznacza osobistą praktykę życia duchowego wierzącego, prowadzącą do
osobowej relacji z Bogiem, do świętości. Podczas celebracji liturgicznych
chrześcijanin poznaje bowiem, jaka ma być jego pobożność, która w określonych
warunkach życia doprowadza do zjednoczenia z Bogiem. Przez coraz bardziej czynny
udział w sprawowanym kulcie wierny może przeżywać doświadczenie duchowe,
polegające na świadomym, całościowym i osobowym przyswojeniu tajemnic wiary i
łask sakramentalnych. W ten sposób zgromadzony na liturgii lud odpowiada wiarą,
nadzieją i miłością na udzielającą się w Chrystusie miłość Bożą. Zbawiciel
bowiem nie przestaje działać w Kościele i w świecie, łącząc z sobą wspólnotę
ludu Bożego.
Do podejmowania nieustannego trudu doświadczania bliskości
żyjącego i działającego w duszy człowieka Zbawiciela wzywał św. Cyryl
Jerozolimski: „Niech będzie mógł powiedzieć każdy: «Jestem oliwką, co kwitnie w
domu Bożym, zaufam na wieki miłosierdziu Boga». Nie oliwką ziemską, lecz
duchową, przynoszącą światło. Do Boga należy sadzić i podlewać, do ciebie zaś
rodzić owoce. Bożą rzeczą jest udzielać łaski, twoim obowiązkiem jest ją brać i
zachować. Nie gardź przeto łaską, że jest darmo dana, lecz ją bierz i pobożnie
zachowaj!” . W znalezieniu odpowiedzi na pytanie dotyczące duchowości
liturgicznej pomagają teksty stanowiące nauczanie papieży i
teologów.
Wspomnieć w tym miejscu można kilkudniowe spotkanie liturgiczne,
które pod hasłem Liturgia i świętość odbyło się w sierpniu 2004 r. we włoskim
sanktuarium w San Giovanni Rotondo. W liście skierowanym do jego uczestników
kard. Angelo Sodano przypomniał o znaczeniu liturgii jako szkoły świętości.
Podkreślił, że święte obrzędy pomagają w przekształcaniu ludzkiego życia w
modlitwę zarówno osobistą, jak i wspólnotową. Pobożne, świadome uczestnictwo w
tych tajemnicach jednoczy z Chrystusem . Na tym właśnie polega duchowość
liturgiczna (szczególnie eucharystyczna), o której – przywołując wskazania św.
Pawła – przypomniał Benedykt XVI: „«wierni chrześcijanie potrzebują głębszego
zrozumienia relacji pomiędzy Eucharystią i codziennym życiem. Duchowość
eucharystyczna nie ogranicza się tylko do uczestnictwa we Mszy św. i pobożności
wobec Najświętszego Sakramentu. Obejmuje ona całe życie». Ta uwaga nabiera
dzisiaj szczególnego znaczenia dla nas wszystkich. Trzeba stwierdzić, że jednym
z najpoważniejszych skutków dostrzegalnej w świecie sekularyzacji jest usuwanie
wiary chrześcijańskiej na margines egzystencji, jakby była nieużyteczna w
konkretnym życiu ludzi. Bankructwo takiego sposobu życia «jakby Boga nie było»
jest dziś dla wszystkich widoczne. Dzisiaj trzeba odkryć na nowo, że Jezus
Chrystus nie należy zwyczajnie do sfery prywatnych przekonań dotyczących
abstrakcyjnej doktryny, ale jest rzeczywistą osobą, a Jego wejście w historię
prowadzi do odnowienia życia wszystkich. Dlatego Eucharystia, jako źródło i
szczyt życia i misji Kościoła, winna zaowocować duchowością – życiem «według
Ducha» (Rz 8, 4n; por. Ga 5, 16. 25). Jest godne uwagi, że św. Paweł w Liście do
Rzymian, w którym zaprasza do nowego duchowego kultu, przywołuje równocześnie
konieczność przemiany własnego sposobu życia i myślenia: «Nie bierzcie więc
wzoru z tego świata, lecz przemieniajcie się przez odnawianie umysłu, abyście
umieli rozpoznać, jaka jest wola Boża: co jest dobre, co Bogu przyjemne i
doskonałe» (12, 2). W ten sposób Apostoł Narodów podkreśla związek pomiędzy
prawdziwym kultem duchowym a koniecznością nowego pojmowania istnienia i
postępowania w życiu. Integralną częścią eucharystycznej formy życia jest
odnowienie mentalności, «abyśmy już nie byli dziećmi, którymi miotają fale i
porusza każdy powiew nauki» (Ef 4, 14)” .
2. Znaleźć odpowiedź na pytanie, co to jest
liturgia
W nauczaniu Soboru Watykańskiego II liturgia
zdefiniowana została jako „wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w
niej przez widzialne znaki wyraża się, i w sposób właściwy poszczególnym znakom
urzeczywistnia uświęcenie człowieka, a mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest
Głowa ze swoimi członkami, wykonuje całkowity kult publiczny” .
Tytułowe
pytanie jedynie z pozoru wydaje się proste. Wyjaśnienie w kilku zdaniach istoty
liturgii jest niemożliwe. Wystarczy wspomnieć o jej wyjątkowym duchowym
bogactwie, zawartej w niej rzeczywistości widzialnej i niewidzialnej, a przede
wszystkim fakcie, że jest ona dziełem Boga i człowieka.
W liturgice, dziale
teologii zajmującym się sprawowaniem kultu Bożego, wyróżnia się następujące trzy
grupy definicji liturgii:
− podkreślające zewnętrzną stronę obrzędów,
−
ujmujące przepisy prawne,
− definicje ściśle teologiczne.
W pierwszej
kategorii liturgia jest zbiorem symboli, śpiewów i czynności, przy pomocy
których lud Boży wyraża cześć wobec Boga. W drugiej liturgia jest publicznym,
prawnie ustalonym kultem Kościoła, który jest wykonywany przez upoważnionych
przedstawicieli. Przykładem definicji z trzeciej grupy jest opis zawarty w
konstytucji o liturgii świętej: „Słusznie zatem uważa się liturgię za
wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w niej przez widzialne znaki
wyraża się, i w sposób właściwy poszczególnym znakom urzeczywistnia uświęcenie
człowieka, a mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest Głowa ze swoimi
członkami, wykonuje całkowity kult publiczny” .
Jeśli uświadamiamy sobie, że
przez sprawowanie liturgii dokonuje się uwielbienie Ojca Niebieskiego i
uświęcenie człowieka, a składające się na celebracje gesty i słowa świadczą o
miłości stworzenia do Stwórcy – to każda z tych czynności powinna być piękna.
Stąd też przestrzeganie kształtujących święte czynności norm prawa i znajomość
nauki o liturgicznych gestach, postawach i symbolach prowadzi do prawdziwego i
autentycznego urzeczywistniania się Kościoła. Od jego władzy zależą święte
czynności; ich organizowanie, układ i formy. Takie rozumienie celebracji
tłumaczy prawdę zarówno o Kościele jako wspólnocie kultycznej, jak i o kulcie
kształtującym Mistyczne Ciało Chrystusa .
Powyższą prawdę wyraźnie
zaakcentował w jednym z dokumentów papież Benedykt XVI: „W Jezusie, jak miał
zwyczaj mówić św. Bonawentura, kontemplujemy piękno i blask początków.
Odnoszenie się do atrybutu piękna nie jest jedynie estetyzmem, ale jest sposobem
docierania do nas prawdy o miłości Boga w Chrystusie poprzez piękno. Fascynuje
nas i porywa, odrywając nas od nas samych i pociągając nas ku naszemu
prawdziwemu powołaniu: ku miłości. Bóg pozwala się dostrzec już w stworzeniu, w
pięknie i harmonii kosmosu (por. Mdr 13, 5; Rz 1, 19-20). W Starym Testamencie
znajdujemy również liczne znaki blasku mocy Bożej, która objawia swą chwałę
poprzez cuda dokonywane wśród narodu wybranego (por. Wj 14; 16, 10; 24, 12-18;
Lb 14, 20-23). W Nowym Testamencie ta epifania piękna dokonuje się ostatecznie w
objawieniu Boga w Jezusie Chrystusie: On jest pełnym objawieniem chwały Bożej. W
uwielbieniu Syna jaśnieje i udziela się chwała Ojca (por. J 1, 14; 8, 54; 12,
28; 17, 1). Ponadto, to piękno nie jest prostą harmonią formy; «najpiękniejszy z
synów ludzkich» (Ps 45 (44), 3) jest równocześnie w tajemniczy sposób Tym, który
«nie miał wdzięku ani też blasku, aby na Niego popatrzeć» (Iz 53, 2). Jezus
Chrystus ukazuje nam, jak prawda miłości potrafi przemienić ciemną tajemnicę
śmierci w jasne światło zmartwychwstania. Tu blask chwały Bożej przekracza
wszelkie istniejące w świecie piękno. Prawdziwym pięknem jest miłość Boga, która
definitywnie objawiła się nam w tajemnicy paschalnej. Piękno liturgii jest
częścią tej tajemnicy; ona jest najwyższym wyrazem chwały Bożej i stanowi, w
pewnym sensie, otwarcie się Nieba ku ziemi. Pamiątka odkupieńczej ofiary niesie
w sobie ślady tego piękna Jezusa, o którym Piotr, Jakub i Jan dali świadectwo,
gdy Mistrz, w drodze do Jerozolimy, przemienił się wobec nich (por. Mk 9, 2).
Piękno nie jest więc jedynie czynnikiem dekoracyjnym liturgii; ono jest jej
elementem konstytutywnym, gdyż jest atrybutem samego Boga i Jego Objawienia.
Wszystko to winno sprawić, byśmy byli świadomi, jaką należy zachować uwagę, by
liturgia jaśniała zgodnie z jej właściwą naturą” .
W dbałości o zewnętrzną
stronę świętych czynności pomaga z pewnością pamięć o tym, że stanowią one
działanie samego Boga i drogę Jego łaski, spływającej na każdego sprawującego
je. To prawda, że liturgia jest piękna nie przez dekoracje czy kwiaty, ale przez
pełne miłości gesty samego Chrystusa obecne w człowieku. Jednak brak staranności
rzutuje z pewnością na owocne przeżywanie zbawczych tajemnic, ponieważ to, co
czynią ludzkie ręce czy wypowiadają usta, powinno odpowiadać temu, co dokonuje
się w sercu chrześcijanina. Każdy z tych zewnętrznych znaków odsłania
rzeczywistość nadprzyrodzoną.
Podkreślanie prawnej strony liturgii
przypomina, że czynności, jakie składają się na nią, są własnością Kościoła i on
jedynie ma prawo regulowania spraw kultu. Zasadę tę potwierdzają umieszczane w
księgach liturgicznych uwagi wstępne i zawarte w nich przepisy. Kierowanie
liturgią, ustalanie dla niej norm prawnych przysługuje hierarchii. Obrzędy
ustanowione przez Kościół co jakiś czas ulegają reformie przeprowadzanej przez
kompetentne władze kościelne (np. papieża, sobór). Podyktowane jest to
dostosowaniem ich do wymogów czasu i potrzebami duszpasterskimi. Przepisy
liturgiczne regulujące zewnętrzny kształt liturgii zawsze stawiają sobie za cel
duchowy pożytek wiernych. Nie ma w nich miejsca na wprowadzanie zmian na własną
rękę, jest to bowiem kult Kościoła, a nie prywatny.
Zachowanie norm
regulujących formę celebracji pozwala wiernym doświadczać prawdy, że widzialne
znaki, składające się na obrzędy, ożywiają wiarę, umacniają ją i świadczą o
niej. Przenikając odpowiednie nastawienia ducha (obecne w człowieku pragnienie
osobowego spotkania z Bogiem, przyjaźni z Nim), wyrażają szacunek i cześć wobec
Chrystusa, świadczą o czynnym i świadomym, a nie biernym, uczestnictwie i
zaangażowaniu. Z tej racji w nauczaniu Jana Pawła II znalazło się przesłanie:
„Również w naszych czasach posłuszeństwo normom liturgicznym powinno być na nowo
odkryte i docenione jako odbicie i świadectwo Kościoła jednego i powszechnego,
uobecnionego w każdej celebracji Eucharystii. Kapłan, który wiernie sprawuje
Mszę św. według norm liturgicznych, oraz wspólnota, która się do nich
dostosowuje, ukazują w sposób dyskretny, lecz wymowny swą miłość do Kościoła.
(…) Nikomu nie można zezwolić na niedocenianie powierzonej nam tajemnicy: jest
ona zbyt wielka, ażeby ktoś mógł pozwolić sobie na traktowanie jej wedle własnej
oceny, która nie szanowałaby jej świętego charakteru i jej wymiaru powszechnego”
.
3. Doświadczyć obecności Chrystusa w liturgii
Konstytucja o liturgii świętej wymienia cztery
formy obecności Zbawiciela we wspólnocie swojego Kościoła: w sakramentach
(szczególnie w postaciach eucharystycznych), w słowie Bożym, w osobie kapłana
sprawującego liturgię, w zgromadzonych na modlitwie wiernych .
Czym jest
liturgia? Co to jest duchowość liturgiczna? Co stanowi o wyjątkowym bogactwie
sprawowanych w ciągu całego roku liturgicznego świętych misteriów? Odpowiedzi na
te pytania były przedmiotem dotychczasowej prezentacji zagadnień stanowiących
niniejszą publikację i – co trzeba zauważyć – zawsze prowadziły do osoby Jezusa
Chrystusa: „Przez rok liturgiczny Zbawiciel trwa w swoim Kościele”, „Pobożne,
świadome uczestnictwo w zbawczych tajemnicach jednoczy z Chrystusem”, „Liturgia
to wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa”. W rozważaniu zagadnienia
istoty duchowości liturgicznej nie można zatem pominąć prawdy dotyczącej
obecności Chrystusa w liturgii.
Dokument o liturgii Soboru Watykańskiego II
wymienia cztery formy obecności Zbawiciela we wspólnocie swojego Kościoła:
–
w sakramentach (szczególnie w postaciach eucharystycznych),
– w słowie
Bożym,
– w osobie kapłana sprawującego liturgię,
– w zgromadzonych na
modlitwie wiernych.
Prawdę tę rozumieją i doświadczają jej ci, którzy
uczestniczą we Mszy świętej. Trzeba o tym mówić wyraźnie i często, ponieważ nie
zmniejsza się liczba wiernych, którzy nie uczęszczają nawet na nakazane
celebracje (w niedziele i uroczystości), którzy wyrażają swoją niechęć do
uczestnictwa w Eucharystii, tłumacząc się takimi argumentami, jak: rozproszenie
przez współbraci, odnajdywanie Stwórcy na łonie natury, zmęczenie pracą itp.
Podawanie takich powodów jest świadectwem niezrozumienia największych tajemnic
wiary, w których Bóg pragnie spotykać się z ludźmi. Po konsekracji postaci
eucharystycznych słowami „Oto wielka tajemnica wiary” kapłan ogłasza każdemu z
obecnych fakt uczestnictwa w zbawczych misteriach.
Chrześcijanie znają wiele
dzieł Boga świadczących o Jego istnieniu. Posługują się wieloma symbolami, które
przypominają o wydarzeniach z życia Chrystusa i do Niego prowadzą. Są nimi na
przykład krzyż, figury czy obrazy. Nie ma w nich jednak rzeczywistej obecności
Zbawiciela, która ma miejsce w Eucharystii. Prawda ta przypomniana została w
nauczaniu Kościoła: „Sposób obecności Chrystusa pod postaciami eucharystycznymi
jest wyjątkowy. W Najświętszym Sakramencie Eucharystii «są zawarte prawdziwie,
rzeczywiście i substancjalnie Ciało i Krew wraz z duszą i Bóstwem Pana naszego
Jezusa Chrystusa, a więc cały Chrystus». «Ta obecność nazywa się rzeczywistą
(...) dlatego, że jest substancjalna i przez nią uobecnia się cały Chrystus, Bóg
i człowiek»” .
O każdej z wymienionych wcześniej form obecności Zbawiciela
można by mówić wiele, wartość spotkania człowieka z Panem Jezusem jest nie do
przecenienia; Chrystus obecny w liturgii jest Tym, który cierpiał, umarł i
zmartwychwstał. Odkupił ludzi i pragnie zbawienia każdego człowieka. Stąd Jego
eucharystyczna obecność jest obecnością dynamiczną, zbawiającą. Ona przemienia
chrześcijan, zawsze bowiem spotkanie osób niesie ze sobą jakieś przesłanie i
wywiera (mniejszy lub większy) wpływ na dalszy kształt życia. Tym bardziej
proces kształtowania wiernych dokonuje się przez spotkanie ze Zbawicielem. Stąd
też zrozumiały wydaje się postulat, jaki wysuwał wielki apostoł odnowy liturgii
i odnowy przepowiadania zbawienia dokonanego w Chrystusie Josef Andreas
Jungmann: „Jeżeli chcemy znowu doprowadzić wiernych do żywej wiary, musimy im
wyraźniej postawić przed oczyma Chrystusa jako Pośrednika między Bogiem i
ludźmi. To znaczy musimy z jednej strony przezwyciężyć ich uproszczoną
identyfikację Chrystusa z «Panem Bogiem», która jest owocem jednostronnego
akcentowania Jego Bóstwa, a z drugiej strony, jasno im uświadomić, że łaska,
sakramenty, porządek nadprzyrodzony nie są tylko zawieszonymi w próżni tezami
doktryny, w które trzeba wierzyć – ale że są one darami Boskiej miłości, danymi
nam wraz z przyjściem Boga-Człowieka. Nie możemy przedstawiać naszym wiernym
Chrystusa przychodzącego z pustymi rękoma. Oto jądro problemu!” . W tym miejscu
rodzi się pytanie, czy dokonujące się podczas sprawowania świętych obrzędów
spotkanie ze Zbawicielem jest dla każdego z wiernych uczestniczących w nim
czasem czerpania ze skarbca Bożej miłości i czy posiadanie tego daru stanowi
urzeczywistnianie na co dzień liturgicznej duchowości.
Podczas sprawowania
Eucharystii Chrystus jest żywym znakiem Ojca Niebieskiego, a wszystkie formy
obecności Jezusa w liturgii stanowią niepowtarzalną możliwość realnego spotkania
się z Bogiem. Stąd też wynika potrzeba zaangażowania się wszystkich uczestników
zgromadzenia w czynności liturgiczne. Ilekroć uczestniczymy we Mszy św.,
tylekroć przeżywamy prawdę dotyczącą obietnicy Chrystusa pozostania z nami po
wszystkie dni, aż do skończenia świata (por. Mt 28, 20).
(...)